Gaz görnüşli hapalaýjylaryň emele gelmegi dürli prosesler üçin häsiýetlidir. Bu ilki bilen şeýle himiki reaksiýalardyr, ýagny okislenme, dikelme, orun-çalyşma we dargama, şeýle hem elektrohimiki (elektroliz) we fiziki (bugarma, distilýasiýa) prosesleridir.
Gaz görnüşli zyňyndylaryň köp bölegini esasan ýanma prosessinde emele gelýän okislenme önümleri düzýär. Ýagny uglerod okislenende uglerody oksidi we dioksidi, kükürt okislenende kükürdiň dioksidi, azodyň ýokary temperaturalarda okislenmeginde bolsa azodyoksidi we dioksidi emele gelýär. Onda başga-da ýanma prosesinde haçan-da doly däl ýanma bolanda orginiki maddalaryň doly okislenmesi bolup geçmeýär we käbir organiki birleşmeler: aldogidler,ketonlar,ýa-da organiki kislotalar emele gelip biler. Şeýle hem käbir ýagdaýlarda kükürt wodorod emele gelýär.
Ýanmak prosessinden başgada himiýa senagatynyň we reňkli metallurgiýanyň käbir prosessleri okislenme önümleriniň zyňylmagynyň çeşmesi bolup durýar.(M. ü kükürt kislotasynyň önümçiligi ).
Senegatyň dikeltme prossesleri hem hapalaýjy maddalaryň emele geliş çeşmesidir. Mysal hökmünide ammiýagyň, duz kislotasynyň, sulfat sellýulozanyň önümçiligini görkezmek bolar. Bu prosseslerde esasan hem kükürt wodarod (gidrosulfid) emele gelýär.
Himiki dargama we oruntutma reaksialary himiýa senagatynda esasan hem fosfor dökünleriniň, ekstraksion fosfor kislotasynyň we ftorwodorod kislotasynyň önümçiliginde giňden peýdalanylýar. Bu önümçiliklerde kalsiý ftoridini kükürt kislotasy bilen dargadanlarynda ftorwodarod bölünip çykýar.
Himiýa senagatynda köp ulanylýan fiziki prosesslerden hapalaýjy gazlary emele getirýänleri esasan hem bugartma we distilýasiýadyr. Bu proseslerde köplenç uglewodorodlaryň zyňylmasy bolup geçýär. Käbir ýagdaýlarda distilýasiýa prosessinde şeýle gaz görnüşli hapalaýjylar, ýagny adaty temperaturada gaty ýagdaýa öwrülýän zyňyndylar emele gelýär. (M ü gurşunyň, simabyň, myşýagyň, we beýlekileriň oksidleri). Şeýle hem bugartma prosessleri erbet ysly maddalaryň bölünip çykmagynyň çeşmesidir.
Aziza BABAMURADOWA
S.A. Nyýazow adyndaky Türkmen oba hojalyk
uniwersitetiniň talyby
