Proteinler (protos-grek sözi bolup, ol ilkinji, möhüm diýen manyny añladýar) -ösümlikleriñ, haýwanlaryñ we mikroorganizmleriñ iñ zerur, gerekli komponentidir. Proteinler ähli organizmleriñ öýjüklerindäki protoplazmanyñ esasy bölegi bolup,ýaşaýşa işjeñlik prosessinde uly orny bar. Olar janly organizmiñ süñk dokumalaryny, saçlaryny (ýüñlerini), şahalaryny we beýleki skelet böleklerini emele getirmekde esasy maddadyr. Galyberse-de proteinler öýjük ýadrosyny, hromosomlary, mitohondriýany, ribosomlary, plastidleri emele getirmäge hem gatnaşýarlar. Şeýle-hem, poteinler, öýjük arhitekturasyny, katalizi, metabolizmi sazlamagy we organizmleri kesel dörediji agentlerden goramaklygy üpjün etmekde aýratyn ähmiýete eýedir. Umuman protein bolmadyk ýerde ýaşaýşy göz öñüne getirmek mümkin däldir. Şoña görä, F.Engels proteinlere şeýle kesgitleme beripdir: -ýaşaýşyñ özeni protein maddalarynyñ barlygyndadyr.
-Bize duş gelýän ýaşaýşyñ bar bolan ähli ýeri, haýsydyr bir protein maddasy bilen baglanşyklydyr,protein maddasynyñ bar bolanýerinde (çüýremek prosessinden başga), biz elmydama ýaşaýyş hadysasyna duş gelýäris. F. Engelsiñ bu kesgitlemesi häzirki wagta öz ähmiýetini ýitiren däldir.
Proteinler strukturasy boýunça dürli-dürli bolup, olar köp sanly funksiýalary ýerine ýetirýärler:
1. Proteinleriñ köpüsi öýjük substratlaryny emele getirmäge gatnaşýarlar. Şoña görä, bu proteinler plastiki häsiýeti ýüze çykarýarlar.
2.Birnäçe proteinler organizmde, ýaşaýşa işjeñlik prosessiniñ esasy bolan maddalaryñ himiki öwrülişmelerini tizleşdirmegi üpjün edýän organiki katalizatorlaryñ rolyny ýerine ýetirýärler. Şeýle protein görnüşli katalizatorlara fermentler diýilýär.
3. Proteinleriñ belli bir topara janly organizmiñ kesel döredýän mikroorganizmlere garşy goranmak ukybyny üpjün edýär. Mysal üçin, organizm ýaralananynda ganyñ adatdan daşary köp ýitirilmezligini goraýan, gan uýamak prosessi, gan proteiniñ fibrinogene öwrülmegine easalanandyr. Bu öwrülişme trombin proteininiñ we başga-da uýamak faktorlaryny goldaýan birnäçe proteinleriñ gatnaşmagynda amala aşyrylýar. Gyzylödegiñ we aşgazanyñ içki diwarlaryny goraýjy şire proteini musin bilen örtülendir. Haýwanlaryñ bedeniniñ deri gatlagyny daşky gurşawyñ täsirinden kollagen proteini, tüý örtügini bolsa keratin proteini goraýandyr.
Jemal ÝOLDAŞOWA
S.A. Nyýazow adyndaky
Türkmen oba hojalyk
uniwersitetiniň mugallymy
