Häzirki zaman innowasion we kommunikasion tehnologiýalar önümçilige giňden ornaşdyrylýar.Maglumat tehnologiýalarynyň goraglylygyny, howpsuzlygyny üpjün etmek, kiberhowpsuzlyk ulgamyny kämilleşdirmek babatda ýurdumyzda köp sanly işler alnyp barylýar. 2017-nji ýylyň 7-nji iýunynda Türkmenistanyň Prezidentiniň Karary bilen tassyklanan “Türkmenistanyň kiberhowpsuzlygy üpjün etmek boýunça Döwlet maksatnamasy” we “Türkmenistanyň kiberhowpsuzlygyny üpjün etmek boýunça Döwlet maksatnamasyny ýerine ýetirmegiň 2017 – 2021-nji ýyllar üçin Meýilnamasy” kabul edildi. Maglumatlaryň goraglylygyny üpjün etmegiň birnäçe usullary we serişdeleri bar. Olaryň hatarynda maglumatlary goramagyň biometrik tehnologiýalaryny görkezmek bolar. Biometrik tehnologiýalar. Biometriýa adamlary indiwidual fiziki häsiýetlendirijileri we özüni alyp barşy boýunça tanamak we barabarlaşdyrmak usulyýetidir.Ol XIX asyryň ahyrlarynda statistik usullary çekmek arkaly, mukdar taýdan biologik tejribeler (eksperimentler) bilen meşgullanýan ylmyň bir bölegi hökmünde peýda boldy. Häzirki döwürde “biometriýa” diýip maglumat tehnologiýalary nukdaýnazaryndan meňzeşligi bolmadyk (unikal) fiziologik aýratynlyklary ýa-da özüni alyp barşynyň häsiýetlendirijilerini ölçemek we olary degişli maglumatlar binýadynda saklanýan nusgalyklar (etalonlar) bilen deňeşdirmek arkaly şahsyýetiň barabarlaşdyrylmasyny amala aşyrýan awtomatlaşdyrylan usullaryň we serişdeleriň toplumyna düşünilýär. Biometrik ulgamlardan peýdalanmak bilen:
• fiziki ýüzlenmek hukuklaryny kesgitlemek;
• kompýuter we bank torlarynyň terminallarynda, serişdelere uzakdan ýüzlenmek ulgamlarynda wirtual ýüzlenmek hukuklaryny kesgitlemek;
• hasaba alyş we barlag ýaly meseleler çözülýär.Biometrik ulgamlaryň esasy artykmaçlygy olaryň müşderi bilen aragatnaşyk interfeýsiniň ýönekeýliginde we ygtybarlylygyndadyr. Biometrik ulgamlaryň ygtybarlylygy düşünjesinde üç esasy aýratynlyk tapawutlandyrylýar:
• Biometrik enjamlar bilen geçirilýän barabarlaşdyrma ähtimallyk häsiýetli bolup, skanirleme şertleri her sapar birhili, bedeniň skanirlenýän bölegi ýa-da müşderiniň özüni alyp barşynyň hem her sapar tapawutlylygy bilen şertlendirilýär. Diýmek, ölçegleriň nusga bilen gabat gelmegini diňe gabat gelme dere- jesi arkaly aňladyp bolar. Şoňa görä, ähli biometrik enjamlar özüňi ykrar etmezligiň ähtimallygynyň (ulgamyň registrirlenen peýdalanyjysyny barabarlaşdyrmazlyk ähtimallygy), kesekini özüňki hasaplamagyň ähtimallygynyň (kesekini hakyky peýdalanyjylaryň biri bilen çalyşmak ähtimallygynyň) parametrleri bilen häsiýetlendirilýär;
• ulgamyň bilgeşleýin aldawdan goraglylygy we biometrik skanirlemegiň obýektini simulirlemek synanyşyklaryna garşy durmak başarnygy;
• ýygnalan biometrik informasiýany rugsatsyz peýdalanmakdan goramak.
Häzirki döwürde statiki we dinamiki usullara bölünýän köp sanly biometrik usullardan peýdalanylýar.
Statiki usullar adamyň fiziologik, ýagny oňa doglan gününden berlen we ondan aýrylmaýan unikal häsiýetlerine esaslanýar. Bu usulda barmak yzlary, ýüzüň, eliň geometriýasy seljerilýär.
Biometriki ýüz tanamak
Ýüz tanamak tehnologiýasy biometrika ylymyny ulanyjynyň ýüz aýratynlyklaryna ulanýar. Ýüz tanamak algoritmleri, adam ýüzleriniň dürli aýratynlyklaryny ýa-da aýratynlyk nokatlaryny, şol sanda gözleriň, gaşlaryň, burnuň, agzyň, eňegiň we gulaklaryň ýerleşişini kesgitlemek we ölçemek arkaly biometrik şablon döredýär. Iki şablon, iki suratyň bir adama degişlidigini görkezýän deňeşdirme netijesi bilen deňeşdirilýär. Biometrik nusganyň çeşmesiniň sanly ýa-da kagyz köpeldilmezligini üpjün etmek üçin janlylygy kesgitlemek hem ulanylyp bilner. Ýüz tanamak ulgamlary adamyň ýüzi barada anyk, tapawutly maglumatlary saýlamak üçin kompýuter algoritmlerini ulanýarlar. Gözleriň ýa-da eňegiň görnüşi ýaly elementler soňra matematiki şekillendirişe öwrüler we ýüz tanamak maglumatlar bazasynda toplanan beýleki ýüzlerdäki maglumatlar bilen deňeşdiriler. Belli bir ýüz hakda maglumatlar ýüz şablony diýilýär we suratdan tapawutlanýar, sebäbi diňe bir ýüzüni beýlekisinden tapawutlandyrmak üçin ulanyp boljak käbir maglumatlary öz içine alýar.
Altyn ABDYŇUKUROWA
Türkmenistanyň Döwlet energetika
institutynyň talyby
